Analfabetisme Swalmen eind 18e eeuw

De huwelijksaktes in de Franse tijd in Swalmen

Eind 18e eeuw begon de gewoonte te ontstaan om huwelijksaktes te laten ondertekenen. Dat gebeurde al in de tijd van Jozef II (1780-1790), maar in Swalmen zien we dan nog slechts af en toe handtekeningen. Pas vanaf juni 1791 wordt elke akte stelselmatig ondertekend. Overigens had pastoor Hennen van 11-7-1781 t/m 11-3-1790 de aktes steeds in het Nederlands opgemaakt, maar op last van Philippus Damianus, bisschop van Roermond moesten deze weer op de ouderwetse manier in het Latijn worden genoteerd. Vanaf 12-11-1791 stopt Pastoor Hennen hiermee en gaat hij weer op zijn oude manier verder: in het Nederlands. In die tijd trouwde men in Swalmen nog uitsluitend bij de pastoor. (In Noord-Nederland moesten katholieken en andere niet-gereformeerden altijd voor de schepenen trouwen.) Dit blijft zo tot 1798. In dat jaar vluchten zowel de pastoor (van Cruchten) als de kapelaan (Severijns) uit Swalmen nadat er een bevel tot deportatie tegen hen is uitgevaardigd. Pastoor van Cruchten blijft bijna 2 jaar ondergedoken, 7 februari 1800 komt hij terug, pas vanaf maart 1801 durft hij weer missen te lezen. Tussen 30 augustus 1798 en 17 februari 1800 zijn de kleinere gemeentes opgeheven. Dat had tot gevolg dat Swalmenaren toen naar Roermond moesten. Vanaf augustus 1798 moeten de aktes door ambtenaren worden ingevuld en niet meer door de pastoor op last van Franse Republikeinse bepalingen. Dit blijkt een probleem: vaak zijn er geen ambtenaren te vinden die dit willen doen, of als ze er dan eindelijk zijn dan stoppen ze alweer snel, of dan opeens zijn er geen geschikte formulieren, kortom, in deze periode is het goed mogelijk dat er hiaten in de registratie zijn gevallen. Na 17 februari 1800 worden de oorspronkelijke gemeentes weer in ere hersteld. (Ruim 200 jaar later wordt Swalmen alsnog bij Roermond gevoegd....)

We bekijken evenwel de periode juni 1791 tot juni 1797 als de aktes meestal door pastoor Hennen worden geschreven. Enkele keren, en ook de laatste 8 maanden schrijft kapelaan Keulers de aktes. Hij noemt zich eerst "pastor assistens", later "vicepastor" en in de laatste maanden "deservitor". Eén akte is geschreven door een zekere van Ham. Wat er gebeurd is met de huwelijksregistratie in de periode juni 1797 tot augustus 1798 is onduidelijk. We weten dat in 1798, als de vervolgingen pas goed op gang komen, van Cruchten als opvolger van Hennen de pastoor is, maar deze heeft in die tijd geen aktes ondertekend, althans die zijn niet bewaard gebleven.

Het onderzoek

Van de periode waar we een bruikbaar overzicht van hebben, juni 1791 tot juni 1797, heb ik alle huwelijksaktes van Swalmen onderzocht. Het gaat dan om 72 aktes. Eén akte is niet ondertekend, het is een akte waarbij een soldaat trouwt en pastoor Hennen naast Joannes van Dael (de koster) als getuige optreedt. (twee mannelijke getuigen!) Ik vermoed dat dit huwelijk tegen de regels in is voltrokken, en dat Pastoor Hennen slechts zijn medewerking hier aan wilde verlenen, als de akte niet werd ondertekend. Deze heb ik daarom niet meegeteld, ook bruid en bruidegom tekenen niet. Bij twee andere aktes ontbreekt de handtekening (of het kruisje) van de mannelijke getuige. (Bij de eerste wordt weer koster Joannes van Dael als getuige genoemd: als er een getuige ontbreekt neemt de koster diens plaats meestal in. Hij was er dan blijkbaar niet, want hij ondertekent niet). De drie personen die wel ondertekenen heb ik bij deze beide aktes meegeteld. Bij elke andere akte worden 4 namen vermeld met vervolgens kruisjes of handtekeningen behorende bij die namen, dus in totaal zien we 282 namen. Een aantal namen komt vaker voor: sommige mensen getuigen vaker, of een bruid of bruidegom is ook bij een andere trouwpartij getuige. Twee keer is er een dubbele naam waarbij de ene keer wel wordt ondertekend, de andere keer niet. Hierbij ben ik er van uitgegaan dat het om twee verschillende mensen gaat met dezelfde naam. Na schifting van de waarschijnlijk echte doublures blijven er in totaal nog 246 verschillende namen over. Bruid en bruidegom zijn meestal vrij jong, de getuigen zijn vaak wat ouder. We krijgen op deze manier een zekere dwarsdoorsnede van de hele bevolking van volwassenen. Er zijn iets meer mannen dan vrouwen bij dit geheel, blijkbaar zijn vrouwen iets vaker getuige bij verschillende huwelijken.

Wat kun je nu afleiden uit deze aktes:

Analfabetisme

Het blijkt dat 72 procent van alle personen niet kan ondertekenen, maar slechts een kruisje zet. Om ook een beeld te krijgen van de verhouding analfabetisme tussen mannen en vrouwen heb ik een vermenigvuldigingsfactor toegepast om evenveel mannen als vrouwen in de totale grafiek te krijgen. Het verraste me enigszins om te zien dat het aantal analfabete vrouwen in die tijd niet veel groter was dan het aantal analfabete mannen. Van alle analfabeten is nl. 54% vrouw, 46% man. Bij allebei de geslachten zien we daarnaast vrij veel gebrekkige handtekeningen. Hoeveel deze personen kunnen lezen is dus nog maar zeer de vraag. Een vlotte pen zien we bij slechts weinigen, mij vielen op: Christianus Engels, Joannes Geraedts, Jacobus Keuven, Matthijs Janssen, Simon Geradts, Mathijs Pijpers, Wilhelmus Meuter (onderwijzer!), Deerck Geraedts, Jacobus Emets, Maria Petronella Huijben, Engelbert Heldens, Petrus Joosten, Wilhelmus Ramaekers, Jan Krijnen, Margaretha Linsen, Tilmanus Bongaerts, Mechteldis Sanders, Thomas Peters, Gerardus Hendrikx en Sophia Sanders. Het aantal vrouwen is bij deze groep duidelijk sterker in de minderheid. Al deze mensen schreven zo te zien vaak of hadden wellicht een wat langere tijd op de lagere school gezeten. Uiteraard zijn er nog tientallen zo niet honderden personen uit die tijd in Swalmen niet genoemd!

Van Loe Giesen ontving ik nog enkele aanvullingen die aangeven dat het in die tijd ook gezien vanuit de bevolking treurig was gesteld met het onderwijs in Swalmen. Tijdens enkele voogdgedingen wordt er geklaagd:

5-5-1781
Wordt erenstlijck geklaeght van den schoolmeester alhier met versoek van goede voorsieninge.
Wordt verclaert dat devoiren sullen worden gedaen bij sijn excellentie den gebiedenden heere, geërffdens en regenten.

Kennelijk hebben deze ernstige klachten over Willem Meuter (die op dat moment schoolmeester is) niet het beoogde resultaat. Vier jaar later wordt opnieuw geklaagd, waarop een brief wordt gestuurd aan erfmaarschalk Lotharius Frans van Hoensbroeck, die immers het recht van collatie heeft.

1-8-1785
De naebuyren van Swalmen en Asselt claegen dat den schoolmeester niet bequaem is om de jonckheyt de noedige instructie te geven, versoekende daer in voorsiening.
Fiant brieven aen sijne excellentie de heer erfmarechal als collateur.

Het blijft ook daarna aansukkelen met de Swalmer onderwijzer, zoals blijkt uit een volgende klacht.

7-9-1790
Wordt geklaegt dat den schoolmeester in somer tijde geene school en houdt. Wordt den schoolmeester belast soo winter als somer tijden de schoole te houden.

Met zo'n onderwijsbeleid is het natuurlijk niet vreemd dat hele volksstammen niet konden schrijven. Het zal wel een kwestie van geld(gebrek) zijn geweest. Een fatsoenlijke vroedvrouw was ook lange tijd ver te zoeken in Swalmen en ja hoor, ook daar werd over geklaagd.
(Loe Giesen)

In "Spiegel van Roermond" 1994 staat een zeer uitgebreid artikel over het onderwijs in Roermond in de 19e eeuw. (pag.27-88) In de eerste bijlage (pag.72) staat een overzicht van de dorpsscholen van Midden-Limburg in 1802. Swalmen had verreweg de grootste dorpsschool: 115 leerlingen op waarschijnlijk slechts een onderwijzer (Meuter). De andere scholen hadden 20 tot 60 leerlingen op een onderwijzer. Zouden de klachten ook niet daar mee te maken hebben gehad?

Families welke wel of niet kunnen schrijven

Ik heb gekeken in hoeverre het wel of niet kunnen ondertekenen "in de familie zit". Dit door te kijken naar de familienaam, er even gemakshalve van uitgaande dat de betreffende personen dan ook familie van elkaar zijn. Dat is natuurlijk lang niet altijd zo. Maar toch onstaat er een zeker beeld. Alle personen met de naam Meuter of Sanders kunnen schrijven. Niemand met de naam Houben, Clumpkens, Gubbels of Slabbers kan schrijven. En zo zijn er nog veel meer families te noemen. Ook zijn er families waar juist weinig leden kunnen schrijven, of andere waar het juist een beetje "om en om" is. Zie dit overzicht.

Tot slot is het mogelijk om in een pdf-bestand alle huwelijksaktes uit de betreffende periode te bestuderen. (Binnenhalen kan even duren, ruim 5 MB). Ook is het mogelijk om een voor een alle aktes te bekijken in een slideshow. (Het kan handig zijn om volledig scherm in te stellen, afhankelijk van de schermresolutie. Bij de Internet explorer kun je met de Functietoets F11 switchen tussen normale weergave en volledig scherm).

Als je de centrumkaart van Swalmen uit 1774 bekijkt kun je van een aantal mensen die hier genoemd zijn ook nog zien waar ze wonen. (beweeg met de muis over de kaart en je ziet de namen van de bewoners van de aangegeven huizen)

 Ziet u slechts 1 pagina?
klik hier voor de volledige website
"Voorouders uit Midden-Limburg"